شناخت تک ساحتی و سطحی ملت ها از مهم ترین معضلات دنیای معاصر است
به گزارش وبلاگ عکس 94، شناخت کشورهای مختلف از دیدگاه ها و نظرگاه های متعدد، نزد عموم افراد یک جامعه جذابیت، نزد کارگزاران و فعالان فرهنگی و سیاسی اهمیت، و برای پژوهشگران ضرورت دارد. از این روی در طول تاریخ، دنیا گردان بخش های قابل توجهی از سفرنامه های خود را به توضیح مختصات جغرافیایی، اجتماعی، سیاسی و فرهنگی کشورهای مقصد خود اختصاص می دادند. شاید همین رویکرد در عصر حاضر به تالیف کتاب هایی اختصاصی در حوزه گردشگری انجامیده است. این دست کتاب ها خود با رویکردهای متعدد تالیف می شوند؛ بعضی تنها به ابزار کار گردشگران می آیند و بعضی دیگر می توانند خواست های محققان و پژوهشگران را قانع کردن نمایند. به هر روی این دست آثار در دنیا مبتنی بر روابط، به نوعی ضرورت بدل شده اند.
کتاب جامعه و فرهنگ تایلند، نمونه ای از این دست است که به تازگی به همت سازمان فرهنگ و ارتباط اسلامی چاپ و منتشر شده است. این کتاب، سه شنبه هجدهم آذرماه، در مرکز فرهنگی شهر کتاب، با حضور محمدعلی ربانی، سید محمد خلیلی و امیرسعیدالهی نقد و آنالیز شد.
شباهت هایی مستمر در بستر تاریخ
الهی ضمن تاکید بر محدودیت منابع موجود درباره کشورهای جنوب شرق آسیا، مباحث خود را حول پیشینه روابط ایران با این کشورها شروع کرد. وی توضیح داد: عمده این منابع را کسانی تالیف نموده اند که در آن جامعه نبوده اند؛ لذا مباحث برای ایشان غریبه است و خواننده نیز همین حس را در رویارویی با مطالب خواهد داشت. از قرن نهم تا سیزدهم میلادی، بازرگانان و دریانوردان ایرانی راستاهایی به سوی چین طی می کردند؛ مطمئنا در این راستا از کشورهای جنوب شرقی آسیا نیز می گذشتند و در برگشت اخباری از آن جا می آوردند؛ اما این اخبار مستند نیستند و قدری با افسانه و رویا نیز درآمیخته اند؛ بنابراین شناخت مطلوبی برای مخاطب خود فراهم نمی آورند.
وی ابعاد این آسیب را با تفصیل بیشتری آنالیز کرد و ادامه داد: متاسفانه تا اواخر دوره قاجار شناختی از این دست کشورها نداشتیم. باعث تاسف است، در دوران پیش از آن، هیچ رابطه سیاسی بین ایران و امپراتوری چین وجود نداشته است؛ تنها می توان به موارد معدودی در اواخر دوره تیموریان اشاره نمود. این امر با ورود کشورهای استعماری به این منطقه تشدید شد. به این ترتیب ارتباط ما با کشورهای جنوب شرقی آسیا در دوران پهلوی شروع شد. البته می باید تاکید نمود، در بعضی از این کشورها، جوامع ایرانی قابل توجهی وجود داشتند؛ بازرگانان و مبلغان ایرانی نیز به این مناطق سفر می کردند، اما روابط دیپلماتیک و سیاسی وجود نداشت. کشور تایلند در این میان استثنا است. تایلند، که در آن مقاطع سیام نامیده می شد، اولین کشور این منطقه است که با ایران روابط سیاسی داشت؛ در دوره شاه سلیمان صفوی، سفیری از این کشور به ایران آمد؛ از آن پس، به دنبال تقاضای او، هیاتی ایرانی در سال 1686، به منظور برقراری روابط سیاسی به تایلند رفت.
الهی اضافه نمود: ره آورد این سفر، کتابی به نام سفینه سلیمانی است. این کتاب یک سال پیش از انقلاب (یعنی سیصد سال پس از تالیفش) در ایران چاپ شد. دکتر فاروقی نسخه خطی آن را در انگلیس یافت و پس از تصحیح به چاپ آن همت کرد. سفینه سلیمانی، کتابی بسیار مفصل است، آن چنان که می توان مفصل ترین کتاب درباره تایلند، تا امروز دانستش. از آن پس، رابطه سیاسی بین ایران و تایلند نبوده است، تا این که علی اصغر حکمت، حدود شصت سال پیش به عنوان اولین سفیر سیاسی ایران به بانکوک رفته است. در این میان می توان به شخصی به نام شیخ احمد قمی اشاره نمود، که اواخر قرن پانزدهم به تایلند رفته است؛ شیوه و علت سفر وی دقیقا معین نیست؛ او هم مشاور سیاسی بوده است و هم مبلغ مذهبی. اولین بار علی اصغر حکمت در خاطرات خود به نام وی اشاره نموده است. بسیاری از اقوام ایرانی مقیم تایلند، گسترش تشیع در این کشور را حاصل کار شیخ احمد قمی می دانند.
وی ابعاد روابط سیاسی و تجاری ایران و تایلند در دوره پهلوی را تشریح کرد. الهی گفت: روابط دو کشور در این مقطع، به صادرات نفت و واردات برنج و رفت وآمدهای پادشاهان محدود بود. می توان گفت تا سال های اخیر منبع قابل توجهی برای شناخت تایلند وجود نداشته است. کتابی که موضوع بحث است و به همت سازمان فرهنگ و ارتباط اسلامی منتشر شده است، جامع ترین اثری است که در این باره نوشته شده است. این کتاب طی دوازده فصل، کلیه جنبه های مالی و فرهنگی کشور تایلند را بازنمایی نموده است؛ تاریخ، جامعه ، سیاست، حکومت، دین، مذهب، فرهنگ عامه، زبان، ادبیات، هنر، نظام آموزشی، رسانه ها، وسایل ارتباطات جمعی و روابط سیاسی ایران و تایلند، موضوعاتی هستند که در کتاب جامعه و فرهنگ تایلند به تفصیل طرح شده اند.
الهی اضافه نمود: برای تالیف کتاب هایی از این دست، منابع چندانی وجود ندارد؛ بنابراین، یکی از ابزارهایی که در تدوین آن ها به کار می آید، اطلاعات اشخاصی است که در آن کشور حضور داشته اند. من بیش از سه سال به واسطه ماموریت سیاسی در تایلند بوده ام؛ با توجه به علاقه ای که به این کشور یافتم، بر اساس منابع موجود، درباره فرهنگ، آداب، رسوم روزمره و مسائلی چون آن ها مطالعاتی صورت دادم. بسیاری از آداب و رسوم و عادات تایلندی ها به ایرانی ها شبیه است؛ به طور کلی می توان در شکل آداب خانوادگی، روینمودهای مذهبی، جشن ها و چون آن ها، مشابهت های زیادی با فرهنگی ایرانی یافت. در کتاب سفینه سلیمانی، بعضی از آداب و سنن اهالی تایلند از ورای نگاهی اسطوره ای به ایران منتسب شده است؛ صحت و سقم این ادعا می باید آنالیز گردد.
وی در ادامه، بعضی ویژگی های فرهنگی و سیاسی جامعه تایلند را برشمرد و گفت: اکثریت جامعه تایلند بودایی هستند. می دانیم که دین بودا در هند شروع شده است، اما از پی مخالف اصول گرایان هندی به خارج از این کشور، از جمله تایلند، رواج یافته است. حکومت تایلند پادشاهی است؛ از سال 1782 خاندان چاکری بر این کشور حکومت می نماید. در آ ن جا پادشاه بسیار مورد علاقه مردم است؛ او یکی از ارکان مهم کشور است، گرچه مقامی تشریفاتی دارد؛ او در مواقع ضرورت از چنددستگی و تشتت جلوگیری می نماید. در تایلند دو مجلس سنا و نمایندگان وجود دارد. احزاب سیاسی در این کشور فعال هستند. تایلند در بیشتر پیمان های بین المللی عضویت دارد. نیروهای مسلح نسبتا قوی در تایلند وجود دارد که گاه به سیاست ورود می یابند. اساطیر و افسانه های تایلند عمدتا از فرهنگ هندی نشات می گیرند؛ البته با مقتضیات ملی این کشور درآمیخته اند. جشن های متعددی در آن جا وجود دارد، که مهم ترین آن ها جشن آبریزان است و در فروردین ماه برگزار می گردد. تقویم تایلندی ها بر اساس درگذشت بودا تنظیم شده است.
الهی ادامه داد: آثار توریستی در تایلند بسیار زیاد است؛ پنج اثر تاریخی این کشور در فهرست میراث فرهنگی دنیای ثبت شده است. زبان و خط تایلندی بسیار سخت است؛ شاید یکی از علل موثر در عدم گرایش ما به این کشور در مقایسه با غرب، همین مساله باشد. نظام آموزشی تایلند تقریبا چون همانی است که در کشور ما رایج است. تعدادی زیادی دانشگاه بین المللی در آن جا فعالیت می نمایند. رسانه ها در این کشور تقریبا آزاد هستند؛ حال آن که محدودیت های نیز برای آن ها وجود دارد. صادرات تایلند بسیار گسترده است؛ به ویژه در صنعت خودرو و کامپیوتر. در حوزه های دانشگاهی تایلند، به تازگی مباحث متعدد ایران شناسی مطرح شده و کتاب های بسیاری در این باره نوشته شده است.
تقابل مشهورات و مشهودات
ربانی ضمن اشاره به پیشرفت های چشم گیر ارتباطات، شناخت تک ساحتی و سطحی ملت ها از یکدیگر را یکی از مهم ترین چالش ها و معضلات دنیای معاصر دانست و در این باره تاکید نمود: بسیاری از ملل و جوامع در تعریف ایران، ایران سیاسی را می شناسند و کم تر از ورای مطالعات درباره این کشور سخن می گویند. نگاه عمده ما به تایلند نیز همین گونه است. من دوازده سال پیش، پس از ورود به این کشور دریافتم، آن چه درباره آن مشهور است، مشهود نیست؛ تایلند را جامعه ای اخلاقی دیدم، چراکه شرقی است و پایبند به مذهب. مباحث عمده ای که درباره این کشور مطرح است را می توان به پدیده ای خارجی و تحمیلی نسبت داد؛ غربی ها صنعتی را در این کشور باب کردند که بسیار محدود است؛ عمده جامعه پاینبد به مسائل اخلاقی است.
وی پس از اشاره به وجوه تاریخی و فرهنگی مشترک میان کشورهای آسیای جنوب شرقی، مباحث خود را پی گرفت. ربانی توضیح داد: فرهنگ این کشورها سه لایه دارد: هندی، چینی و بومی. جالب توجه است، به رغم این که نژاد همه اهالی این منطقه چینی است، عمده آن ها در حوزه فرهنگ، تاریخ و مذهب متاثر از هند هستند. تایلند نیز همین گونه است؛ در بحث از مذهب (چه در دوره هندوییسم و چه در دوره بودیسم) متاثر از هند است و نه چین. ساختار اجتماعی در این کشور نیز به همین گونه است؛ نظام سلسه مراتبی برگرفته از فرهنگ هند، در غالب کشورهای این منطقه حاکم است. تایلند در قیاس با بعضی کشورهای جنوب شرق آسیا، ویژگی هایی منحصر به فرد دارد؛ این کشور هرگز مستعمره نبوده است؛ این مساله باعث شده است، تایلند کم تر تحت تاثیر غرب قرار گیرد؛ هرچند در عصر حاضر تغییراتی در حال بروز است.
ربانی به پیشینه مناسبات فرهنگی و سیاسی ایران و تایلند اشاره نمود و اضافه نمود: تایلند در حوزه میراث تاریخ اسلامی، عمدتا متاثر از فرهنگ ایرانی است. قدیمی ترین مساجد و قبرستان ها در آن جا به ایرانی ها تعلق داشته است. در دیگر کشورهای این منطقه، به دنبال حضور اعراب، میراث تاریخی ایران تخریب شده است؛ اما در تایلند حضور ایرانی ها و تاثیرگذاری ایشان مستمر بوده است و آثار آن هم چنان دیده می گردد. قدیمی ترین ترجمه آثار کلاسیک ادبی ما در تایلند یافت می گردد؛ ترجمه شاهنامه و رباعیات خیام از آن جمله است. یکی از کهن ترین مدارس آموزش فرهنگ اسلامی در جنوب شرقی آسیا، در تایلند است. تایلند بزرگ ترین سکونت گاه ایرانی ها در این منطقه بوده است؛ بر اساس کتاب سفینه سلیمانی، در مقطعی ایرانی ها کارگزاران اصلی سیاست این کشور بوده اند؛ آن چنان که وزیر امور خارجه، رییس گمرک و مجموعه ای از مشاوران سلاطین، ایرانی بوده اند.
وی ادامه داد: ایرانی ها در تاسیس نهاد اسلامی و شیخ الاسلامی، تاثیری به سزا داشته اند؛ نهاد شیخ الاسلامی که متولی امور مسلمین است، همچنان باقی است؛ از ابتدای تاسیس آن از میان هفده شیخ الاسلام، چهارده تن فرزندان شیخ احمد قمی و ایرانی بوده اند. به نظر می رسد یکی از موثرترین نقش ایران ها در این منطقه، به آن چه در تایلند رخ داده است، مربوط می گردد. در حوزه مالایی باید به مدد تحقیق و تفحص بسیار نقش ایرانی ها را ثابت کرد، حال آن که در تایلند همه بر نقش گسترده ایرانی ها اتفاق نظر دارند. استمرار نقش آن ها در این کشور بیش از کشورهای دیگر است. از این روی این حوزه بسیار قابل مطالعه است. متاسفانه امروز تایلند را به پاتایا می شناسیم و آمدوشد ما بیشتر از این روی است.
ربانی در ادامه، ضمن تشریح رویکرد مولف، بعضی آسیب ها و نقایص این اثر را برشمرد. وی گفت: متاسفانه دیپلمات های ما در حوزه فرهنگ غور و آنالیز نمی نمایند؛ اما مولف این اثر علاقه خاصی به مطالعات فرهنگی و میدانی دارد؛ از این روی جامعه و فرهنگ تایلند و کتاب های دیگری که وی در این باره نوشته است، حاوی نگاهی عمیق هستند. البته به نظر می رسد مولف در ثبت ویژگی های تایلند به نوعی مثبت انگاری مطلق دچار شده است. این جامعه، به رغم محاسن بسیار، نکات منفی نیز دارد؛ از آن جمله می توان به کینه تایلندی اشاره نمود، که بسیار مشهور است؛ تایلندی ها بسیار اهل تسامح و نرم خویی هستند، اما خشونت نزد آن ها نیز بسیار غلو شده است. سطحی نگری ویژگی رایج در آسیای جنوب شرقی است. پول پرستی و منفعت طلبی از جمله خصایص منفی اهالی این منطقه است که در تایلند نیز وجود دارد.
وی تاکید نمود: همان طور که گفته شد، مولف، مجموعه مقالات و کتاب هایی در حوزه مناسبات فرهنگی ایران و کشورهای آسیای جنوب شرقی نوشته است؛ گویا این رویکرد باعث شده است، او در نگارش این کتاب به سادگی از بعضی مباحث بگذرد. نقش ایرانی ها و تشیع در تمدن سازی در تایلند می باید به تفصیل بیشتری در این کتاب تبیین می شد. نگاه عمیق به کشورهای آسیای جنوب شرقی در مطالعات فرهنگی ضرورت دارد؛ ما در هیچ دوره تاریخی با این ملل تعارض نداشته ایم؛ ذهن تاریخی آن ها نیز نسبت به ایرانی ها مثبت است، هرچند طی سال های اخیر از ورای نوع نگاه ما و رفتار عده ای خاص ذهنیت های منفی در حال شکل گیری هستند؛ امروز در اندونزی، مالزی و تایلند برترین قاچاق چی ها ایرانی هستند.
آگاهی و دانش اساس ارتباط فرهنگی
خلیلی در ابتدا، ویژگی های کار مولف را برشمرد. وی توضیح داد: نویسنده کتاب جامعه و فرهنگ تایلند، از توانایی مطلوبی برخوردار است؛ او حائز شرایط بوده و محیط را به خوبی درک نموده است. اگر نویسنده بر اساس موقعیت سیاسی خود، تنها کتابی سیاسی فراهم می آورد، کاری سخت صورت نداده بود؛ اما دامنه مباحث این اثر در حوزه مسائل فرهنگی، آیینی، رفتاری و مباحث تازه ای چون دیپلماسی فرهنگی گسترده است؛ لذا مولف کاری بس سخت صورت داده است. حال آن که این کتاب از نظرگاه های دیگر می باید نقد گردد.
وی اضافه نمود: با تاکید بر دلایلی، نمی توان تمامی ضعف ها و آسیب های این کتاب را متوجه مولف دانست. کتاب جامعه و فرهنگ تایلند، به سفارش نوشته شده است؛ مولف، طرف قرارداد یک نهاد دولتی است؛ نهادهای دولتی در چارچوب های خود وظایفی برای طرف قرارداد تعریف می نمایند؛ لذا بخشی از مسائل و آسیب ها متوجه کارفرما است؛ بنابراین مسائلی چون آیین و مقررات دولتی و حریم های امنیتی در ساختار این کتاب و چون آن تاثیر می گذارد. کتاب جامعه و فرهنگ تایلند، می توانست به بعضی مسائل بپردازد و به دنبال آن، به مثابه نظریه یک سازمان تلقی گردد؛ اما یک اثر از این دست، برای این که در چنین محدوده ای قرار نگیرد، می باید از بعضی نظریه ها ادول کند و در چارچوبی استاندارد قرار گیرد.
خلیلی ضمن اشاره به کمبود منابع و تالیفات در حوزه دیپلماسی فرهنگی، ادامه داد: بر این اساس، تطبیق، در آنالیز این اثر محلی از اعراب ندارد. اما اگر بخواهیم این کتاب را با آثاری از جنس دیگر، اما در همین خصوص، و با رویکرد سیاسی تطبیق کنیم، با رویکردی حائز اهمیت رویارو هستیم. کتاب های دیپلماسی وزارت خارجه (کتاب سبز) حدود دویست صفحه دارند؛ حال آن که این کتاب 350 صفحه دارد؛ بنابراین، گفته های بیشتری یا به اعتباری ناگفته هایی در آن درج شده است؛ این کتاب برای اهداف و ماموریت های خاص تدوین شده است، اما موارد استفاده دیگران را نیز در خود لحاظ نموده است؛ لذا می تواند از تنگناهایی موضوعی برخوردار باشد. در این نوع کتاب ها دو یا سه بخش به کلیات (خارج از موضوع اصلی)، اختصاص دارد، اما دیگر بخش های کتاب باید در چارچوب موضوع باشد.
وی ادامه داد: در کتاب جامعه و فرهنگ تایلند، سه فصل به کلیات، و دیگر فصول به مسائل صرف فرهنگی اختصاص دارد. از این روی، این اثر به عرصه تازه ای به نام دیپلماسی فرهنگی ورود یافته است. سابقه دیپلماسی فرهنگی به بیش از صد سال می رسد. بانی آن فرانسه بوده است. امروز بیشترین فعالیت در حوزه دیپلماسی فرهنگی در آمریکا صورت می گیرد. این کشور به مدد این دیپلماسی بیشترین بهره فرهنگی، سیاسی، مالی و امنیتی را کسب نموده است؛ چراکه دیپلماسی ابزاری برای ورود رسمی به کشورهاست؛ بر اساس کنوانسیون های بین المللی منعی برای کاربست این رویکرد وجود ندارد، گرچه مخاطبین دیپلماسی فرهنگی ملت ها و سازمان های غیر دولتی هستند.
خلیلی تاکید نمود: از این روی، کتاب جامعه و فرهنگ تایلند، می تواند در جامعه ما اقبال یابد. می دانیم مقصد بیشترین ترددهای گردشگری ایرانی ها تایلند است؛ با این حال شناخت ما از این کشور بسیار ناچیز است. این عامل باعث می گردد تقارب فرهنگی صورت نگیرد و نتیجه عکس عاید گردد. بنابراین، رویکرد این کتاب از حیث دیپلماسی فرهنگی با مزایایی توام است که در نمونه های مشابه وجود ندارد و می تواند بخشی از بیگانگی بین فرهنگی را تقلیل دهد. آگاهی و دانش از حوزه معرفتی کشورهای مختلف می تواند مایه و اساس برقرای ارتباط فرهنگی باشد.
وی از ورای نگاهی ساختاری آسیب ها و نقایصی را بر کتاب محل بحث، وارد دانست و در این باره گفت: با توجه به کارکرد رنگ ها در حوزه های مختلف، به نظر می رسد رنگ و تصویر جلد مناسب نیستند. تصویر روی جلد، خاص کشور تایلند نیست. در میان کشورهای دنیا، سه کشور مدعی بودیسم هستند؛ تایلند یکی از آن هاست و فرهنگ بودا را از دو حوزه هند و سریلانکا دریافت نموده است. شکل تاثیرپذیری یک کشور از حوزه های فرهنگی اطراف خود برای بازدیدنمایندگان آن اهمیت ویژه ای دارد؛ قطعا اگر شناخت ما از جامعه فرهنگی تایلند در سطحی بالا باشد، درصد تاثیرگذاری ما بر آن جامعه بالا خواهد بود. با توجه به مسائلی از این دست طرح روی جلد نامناسب به نظر می رسد.
خلیلی اضافه نمود: این کتاب دوازده فصل دارد؛ در این ترکیب بندی ضمن تقدم مسائل فرهنگی بر دیگر مسائل، تقدم و تاخرهایی لحاظ نشده است؛ به عنوان مثال وقتی از مسائل فرهنگی می گوییم، نمی توانیم به یک باره به مباحث سیاسی یا تاریخی بپردازیم؛ بنابراین فصول سوم و چهارم می باید جابه جا شوند. عدم ذکر نام نویسنده از ایجابات روینمودهای سازمانی است. دیگر این که مقدمه یک کتاب می باید به چند موضوع اساسی بپردازد؛ طرح کلیتی از مباحث کتاب از آن جمله است که تا حدودی مدنظر مولف بوده است؛ اما در آن جا، بیش از آن که محتوای فرهنگی، تحولات فرهنگی و ساختارهای فرهنگی مد نظر باشد، روایت های فرهنگی لحاظ شده است. در پشت جلد نیز طرح نامناسب و نامرتبطی درج شده است.
وی ویژگی ها و همچنین نقایص محتوایی کتاب جامعه و فرهنگ تایلند را نیز برشمرد. خلیلی توضیح داد: آن چه در بخش کلیات طرح شده است، به درستی موجز و مختصر است. مولف مباحث تاریخی را به خوبی و به اختصار طرح نموده است؛ این کاری سخت است، که از پس آشنایی و تسلط او به تاریخ این کشور محقق شده است. مباحث از تسلسل و پیوستگی لازم برخودارند. تقریبا اکثر مسائل فرهنگی، هنری و اجتماعی تایلند در این اثر لحاظ شده است، اما لایه های زیرین جامعه به کفایت طرح نشده است. جامعه تایلند لایه های متعدد دارد؛ تایلندی ها در غم، شادی، خشونت، عصبانیت و شکست همیشه خندان هستند؛ تبسم و خنده در این کشور به روش و وسیله بدل شده است، چراکه تمامی دارایی آن ها از گردشگری و توریسم فراهم می گردد؛ این ویژگی را می توان به لایه رویی جامعه تایلند نسبت داد، حال آن که ویژگی هایی در ضمیر مردم تایلند وجود دارد که ما آن ها را نمی بینیم.
خلیلی اضافه نمود: منابع فارسی برای معرفی فرهنگ تایلند محدود است. غالب کتاب های موجود در این زمینه روایی هستند؛ در آن ها مناسبات فرهنگی جامعه تایلند بر اساس منابع خارجی درج شده است، که استفاده از آن ها به محدودیت هایی دچار است؛ لذا منابع دست اول در دسترس مولف نبوده است. می توان از پی مطالعات محیطی به بخشی از بافت پیچیده جامعه تایلند پی برد. کتاب جامعه و فرهنگ تایلند، نمی تواند کارگزاران دیپلماسی را قانع کردن کند. مبحث مطرح در بخش آخر کتاب می توانست به چند موضوع تفکیک، و به تفصیل ارائه گردد. در مجموع و با در نظر داشتن شرایط تالیف، کتاب جامعه و فرهنگ تایلند، اثری مطلوب است، حال آن که تجدید نظرهایی در آن برای چاپ های بعدی احتیاج است.
منبع: خبرگزاری مهر